Skip to main content

Bài đọc: Các quyền kinh tế, xã hội, văn hóa

Bài đọc có 1899 từ

Bài viết này giúp người đọc hiểu được một số căn bản về các quyền kinh tế, xã hội, văn hóa, nhưng cũng có thể chất vấn cách phân biệt các quyền này cũng như tách bạch các quyền này với những nhóm quyền khác. Để giải quyết vấn đề thứ nhất, phần đầu của bài viết tóm tắt Công ước quốc tế về các quyền kinh tế, xã hội, văn hóa, trên trang web của Cao ủy nhân quyền Liên Hiệp Quốc. Sau đó, vấn đề thứ hai được giới thiệu thông qua phần tóm tắt bài viết của tác giả C. Scott “Reaching beyond (without abandoning) the category of ESCRs” đăng trên Human Rights Quarterly năm 1999.

  1. Giới thiệu về các quyền kinh tế, xã hội, văn hóa

Bối cảnh ra đời

Kể từ sau khi chiến tranh thế giới thứ hai kết thúc, một trong những nỗ lực mà cộng đồng quốc tế thực hiện để bảo vệ phẩm giá con người chính là việc xây dựng các thiết chế nhân quyền quốc tế. Ngay từ khi Liên Hợp Quốc được thành lập năm 1945, ý tưởng về việc xây dựng một văn kiện chung về quyền con người đã được tiến hành nhanh chóng. Sau nhiều thảo luận và tranh cãi, Liên Hợp Quốc đã soạn thảo và ban hành Tuyên ngôn Nhân quyền phổ quát (UDHR) vào năm 1948 và xây dựng hai công ước song song quy định những thiết chế và công cụ nhằm thực thi, bảo vệ quyền con người, đó là Công ước về các quyền dân sự chính trị (ICCPR) và Công ước về các quyền kinh tế xã hội văn hóa (ICESCR).

Cả hai công ước ICCPR và ICESCR đều được thông qua bởi Đại hội đồng Liên Hợp Quốc và có hiệu lực vào năm 1966. Việt Nam là một quốc gia thành viên của cả hai công ước trên từ năm 1982.

Quyền kinh tế, xã hội, văn hóa cụ thể gồm các quyền gì?

Công ước quốc tế về các quyền kinh tế xã hội văn hóa ICESCR nêu ra các quyền kinh tế, xã hội, văn hóa cụ thể trong Điều 6 cho tới Điều 15 của công ước, bao gồm các quyền con người sau đây:

  • Điều 6: Quyền kiếm sống bằng công việc mà con người tự do lựa chọn hoặc chấp nhận.
  • Điều 7: Quyền được hưởng những điều kiện làm việc công bằng và thuận lợi, bao gồm thù lao công bằng, điều kiện làm việc an toàn và lành mạnh, cơ hội công bằng và việc nghỉ ngơi thích đáng.
  • Điều 8: Quyền về công đoàn, trong đó bao gồm quyền được thành lập và gia nhập công đoàn do mình lựa chọn, quyền của các tổ chức công đoàn trong việc thành lập liên đoàn công đoàn quốc gia và gia nhập liên đoàn quốc tế, quyền của các công đoàn được hoạt động tự do và quyền đình công.
  • Điều 9 quy định về an sinh xã hội và bảo hiểm xã hội.
  • Điều 10 ghi nhận quyền về gia đình, hôn nhân tự do, chăm sóc bà mẹ và trẻ em.
  • Điều 11 quy định về quyền có mức sống thích đáng và liên tục được cải thiện, bao gồm quyền không bị đói, quyền có lương thực thích đáng và quyền có nơi cư trú thích đáng.
  • Điều 12 quy định về quyền được hưởng tiêu chuẩn sức khỏe về thể chất và tinh thần ở mức cao nhất có thể.
  • Điều 13 công nhận quyền được học tập và quy định phổ cập giáo dục tiểu học miễn phí và bắt buộc.
  • Điều 14 quy định lộ trình của các quốc gia thành viên trong việc đảm bảo nghĩa vụ thực thi phổ cập giáo dục tiểu học miễn phí và bắt buộc trong vòng 2 năm sau khi gia nhập công ước.
  • Điều 15 quy định về quyền tham gia vào đời sống văn hóa, được hưởng các lợi ích của tiến bộ khoa học và các ứng dụng của nó cũng như được bảo hộ các quyền lợi vật chất và tinh thần phát sinh từ các sáng tạo khoa học, văn học nghệ thuật của cá nhân.

Khác với các quyền dân sự chính trị, các quyền kinh tế, xã hội, văn hóa đòi hỏi sự chủ động của nhà nước trong việc thực hiện các quyền. Trong công ước ICESCR, các điều khoản thường bắt đầu bằng cụm từ “Nhà nước công nhận quyền…” như một cách nhấn mạnh điều đó.

Việc thực hiện công ước ICESCR và thực thi các quyền kinh tế, xã hội, văn hóa cần đảm bảo các nguyên tắc và khía cạnh sau đây:

  • Nguyên tắc bình đẳng và không phân biệt đối xử
  • Nguyên tắc liên tục tiến bộ
  • Các nghĩa vụ tôn trọng, bảo vệ và hỗ trợ của nhà nước
  • Tính “thích đáng” và các khía cạnh “sẵn có, tiếp cận được, chất lượng và phù hợp”
  • Chú trọng đến các nhóm yếu thế và dễ bị tổn thương

Để tìm hiểu chi tiết hơn về các nguyên tắc và khía cạnh nêu trên, người đọc có thể tham khảo cuốn sách: Giới thiệu Công ước quốc tế về các quyền kinh tế, xã hội và văn hóa (ICESCR, 1966). Từ trang 58 đến trang 83.

  1. Sự phân chia các nhóm quyền và việc bảo vệ quyền

Trong bài trước và bài này, người đọc đã được giới thiệu về hai nhóm quyền lớn là (1) nhóm các quyền dân sự, chính trị và (2) nhóm các quyền kinh tế xã hội văn hóa. Tương ứng với hai nhóm quyền này là hai công ước lớn ICCPR và ICESCR. Theo thời gian, các nhóm quyền mới ra đời, tương ứng với các công ước mới ra đời, ví dụ như CEDAW (về quyền phụ nữ), CRC (về quyền trẻ em), CERD (về chống phân biệt chủng tộc). Sự phát triển và phân loại như trên một mặt được cho là nỗ lực nhằm bảo vệ tốt hơn các quyền con người, nhưng mặt khác cũng được tác giả Craig Scott (1999) cảnh báo về khả năng cản trở những tiến bộ nhân quyền thực chất.

Xuất phát từ góc nhìn của tính chất phụ thuộc lẫn nhau (interdependence) giữa các quyền con người, Scott cho rằng cách phân chia các nhóm quyền tương ứng với các công ước hiện nay khiến cho việc diễn giải nội hàm của các quyền có thể bị bó hẹp trong phạm vi của các công ước riêng lẻ. Trong vụ kiện Kosiek v. Cộng hòa Liên Bang Đức, khi đó Tòa án Nhân quyền Châu Âu đã không coi việc bảo vệ tự do biểu đạt (Theo Điều 10 Công ước Nhân quyền Châu Âu ECHR) bao gồm việc bảo vệ một cá nhân như Kosiek bị từ chối việc làm trong cơ quan công quyền ở Đức vì quan điểm chính trị của anh ta. Dù cả UDHR và ICCPR đều công nhận quyền bình đẳng trong việc tiếp cận việc làm trong cơ quan công, nhưng vì không có vặn kiện nào đề cập cụ thể việc bảo vệ quyền này dựa trên quan điểm chính trị của người lao động. Vì vậy, tòa án đã không xem xét các biện pháp bảo vệ quyền biểu đạt trong ECHR theo nghĩa rộng để bảo vệ Kosiek, thay vào đó họ ra phán quyết dựa vào việc diễn giải UDHR và ICCPR theo nghĩa hẹp.

Scott kêu gọi cách tiếp cận mới vận dụng tính chất phụ thuộc lẫn nhau giữa các quyền vào việc diễn giải các quyền theo hướng rộng mở hơn, từ đó có thể bảo vệ tốt hơn các quyền con người trong các bối cảnh khác nhau và hiện thực hóa việc thực hành các quyền này một cách hiệu quả hơn. Cách tiếp cận này được tin là khả thi bởi vì các thiết chế nhân quyền như các cơ quan công ước hay các tòa án không bị giới hạn về khả năng diễn giải các điều khoản của các công ước giống như các quốc gia thành viên. Scott cũng chỉ ra năm mối quan hệ quy phạm của các quyền con người và coi đó là công cụ để có thể hiện thực hóa cách tiếp cận này:

  • Tính phụ thuộc lẫn nhau của các quyền con người
  • Tính liên hệ lẫn nhau của các cá nhân
  • Sự cụ thể hóa của các quyền chung
  • Dạng cụ thể của các quyền phổ quát
  • Sự đan xen và giao thoa về bản dạng

Ví dụ cho cách tiếp cận này có thể quan sát được từ vụ Airey v. Eire ở Tòa án Nhân quyền Châu Âu. Trong vụ việc này, Airey, một phụ nữ đang ở thế yếu và gặp khó khăn về tài chính đang đòi quyền hỗ trợ pháp lý trong vụ kiện ly hôn. Pháp luật Châu Âu ở thời điểm đó có các điều khoản quy định về trợ giúp pháp lý, nhưng chỉ trong phạm vi các vụ án hình sự, trong khi án ly hôn của Airey là án dân sự. Trong vụ này, tòa án hoàn toàn có thể bác đơn của Airey và từ chối quyền hỗ trợ. Tuy nhiên họ đã chọn cách vận dụng tính phụ thuộc lẫn nhau giữa các quyền. Tòa đã coi biện pháp trợ giúp pháp lý dân sự là cách để đảm bảo Airey có thể thực thi được quyền tiếp cận tòa án trên cơ sở bình đẳng thực chất, trong đó xem xét hoàn cảnh bất lợi về vị thế kinh tế - xã hội của đương sự.

Trong vụ việc nêu trên, tòa án đã tìm cách làm cho quyền của Airey trở nên hiệu lực và diễn giải quyền này dưới góc độ kinh tế và xã hội, từ đó có thể đặt nghĩa vụ chủ động hỗ trợ tư pháp lên nhà nước. Tòa đã làm điều này mà không cần viện dẫn tới các quy định về nhóm quyền kinh tế, xã hội, văn hóa cụ thể trong ICESCR. Đây cũng là cách tiếp cận mà Scott muốn hướng tới: Bảo vệ các quyền mà không quá chú trọng vào các văn kiện về các nhóm quyền.

Scott tin rằng việc bảo vệ nhân quyền hiệu quả là kết quả của quá trình phân tích về những điều cần thiết để khiến cho một quyền thực sự là quyền của mọi người. Trong quá trình ấy, bối cảnh được xem xét kỹ lưỡng với sự lưu tâm thích đáng đối với các nhóm bất lợi hay yếu thế. Trên cơ sở các mối quan hệ quy phạm, các bên liên quan và các thiết chế nhân quyền có thể xây dựng cách tương tác, làm việc và đánh giá vấn đề cùng nhau để có thể hoạt động hiệu quả hơn trong việc bảo vệ nhân quyền.

Tham khảo và tóm tắt từ